تحریک جریان مستقیم فرا جمجمهای (یا تحریک جریان مستقیم ترانس کرانیال) یا به اختصار (TDCS) به یک روش غیر تهاجمی برای تحریک مغز اطلاق میشود که در آن از جریان الکتریکی برای اثرگزاری بر فعالیتهای قشر مغز استفاده میشود. ایده اصلی پشت این روش آن است که افزایش یا کاهش فعالیت نواحی خاص مغز، باعث میشود عملکردهای خاصی از مغز تقویت یا سرکوب شوند. اگر این ایده واقعیت داشته باشد، میتواند راههای جدید و جالبی در معالجه انواع بیماریها و یا حتی بهبود بخشیدن برخی کارکردهای شناختی باز کند اما علم فعلی واقعاً در مورد پتانسیل روش TDCS چه میگوید؟ در این مقاله با بعضی از بیماریها و مشکلاتی که این روش ممکن است در بهبود آنها تاثیر داشته باشند آشنا خواهید شد:
روش TDCS چیست؟
همانطور که گفته شد، تحریک جریان مستقیم فراجمجمهای (TDCS) یک روش غیر تهاجمی است که در آن از جریانهای الکتریکی ضعیفی بر روی سر به منظور تقویت فعالیت مغز استفاده میشود. روش TDCS اخیراً هر روز بیشتر و بیشتر به عنوان ابزاری برای تحقیقات نوروساینس (علوم اعصاب) و ارزیابی و درمان اختلالات مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله مزایای بارز TDCS میتوان به ارزان بودن، قابلیت اجرای آسان و غیر تهاجمی و بدون درد بودن آن اشاره کرد. مطالعات اخیر حاکی از پتانسیل درمانی TDCS برای دردهای مزمن عصبی، پارکینسون، بهبودی پس از سکته مغزی، وزوز گوش (زنگ زدن در گوش)، آسیبدیدگی نخاع، آسیبدیدگی مغزی، افسردگی و برخی مشکلات بیماریهای دیگر هستند.
دستگاه TDCS به چه شکل است؟
دستگاههای TDCS دستگاههای باتری خور کوچکی هستند که معمولاً کنترل پنلی دارند که بیماران میتوانند دستگاه را با آن برنامهریزی کنند (به عنوان مثال مدت و شدت تحریک را تنظیم کنند). دستگاه الکترودهایی دارد که روی سر قرار میگیرند و توسط گیره یا سربندهایی سر جای خود ثا بت میشوند. هر الکترود توسط یک سیم به دستگاه محرک وصل میشود. هنگامی که محرک روشن باشد، جریان الکتریکی از دستگاه به الکترود و متعاقباً به مغز وارد میشود. دستگاههای محرک بالینی و تحقیقاتی شامل ویژگیهای بسیاری از جمله مقاومت سنج (ایمپدنس متر) و جریان سنج هستند که کمک میکنند تا بفهمیم تحریک قابل تحمل و ایمن است.
در زمان درمان با TDCS بیمار چه احساسی دارد؟
در جلسات درمانی با دستگاه TDCS، از جریان الکتریکی کوچکی که از انرژی باتریهای ۹ ولتی دستگاه تولید شده برای تحریک مغز بیمار استفاده میشود؛ (برای تقریب به ذهن درباره باتری ۹ ولتی میتوان گفت معولا در دستگاههای هشدار آتش خانگی (دود دتکتور) نیز از این نوع باتری استفاده میشود.) سپس الکترودها (که در واقع اسفنجهای کوچکی هستند که در اب نمک خیس شدهاند) را روی قسمتهای خاصی از سر قرار میدهند. الکترودها به کمک یک کش یا سربند لاستیکی درمحل مورد نظر تثبیت میشوند. جریان مستقیم در الکترودها جریان یافته، سپس به پوست سر بیمار نفوذ کرده و جریان الکتریکی را در مغز ایجاد میکند. حین کار معمولاً بیماران خارش یا سوزن اندکی در پوست سر خود احساس میکنند.
اثرات درمانی روش تحریک جریان مستقیم فرامغزی (TDCS)
امکان تأثیر بر یادگیری و کسب مهارت
برخی شواهد اولیه حاکی از آنند که TDCS ممکن است بر توانایی فرد در یادگیری و آموزش مهارتهای جدید تأثیر داشته باشد.
به عنوان مثال، طبق یک پژوهش، استفاده از TDCS در افرادی که سعی داشتند نمادهایی را حفظ کنند، باعث بهبود مهارت پردازش اعداد و دیگر تواناییهای عددی شده است که اثرات آن تا شش ماه پس از درمان اولیه هم ادامه مییابد. به طور مشابه، پژوهشهای دیگری نیز گزارش کردهاند که وقتی قشر حرکتی اولیه مغز با استفاده از TDCS تحریک میشود، یادگیری مهارتهای حرکتی بهبود مییابد.
امکان تاثیر در تسکین و کنترل درد (در بیماریهای مرتبط با درد مزمن)
معمولا درمان بسیاری از مشکلات مرتبط با درد مزمن مانند فیبرومیالژیا دشوار است. بخشی از این مساله به دلیل آن است که برخی روشهای درمانی “متداول” مانند استفاده از مسکنهای حاوی مخدر اغلب باعث عوارض جانبی نامطلوب شده و حتی خطر اعتیاد و وابستگی به آنها بالا است.
با این وجود، یافتههای اولیه امیدوارکنندهای وجود دارند که نشان میدهند روش TDCS قابلیت این را دارد که برای درمان (یا حداقل مدیریت بهتر) درد در بعضی شرایط و بیماریها مورد استفاده قرار بگیرد.
با این وجود، اگرچه نتایج اولیه امیدوار کنندهاند، اما برای آن که روش TDCS بتواند به یک درمان پزشکی رسمی و تایید شده و گسترده برای مدیریت درد تبدیل شود، تحقیقات بیشتری لازم است.
امکان تأثیر بر یادگیری و تواناییهای زبانی
طبق دو پژوهش اولیه، تحریک لوب چپ پیشانی مغز با TDCS ممکن است در بهبود تواناییهای کلامی و زبان نقش داشته، و همچنین ممکن است انواع حافظه مبتنی بر زبان را نیز بهبود بخشد.
امکان تأثیر بر علائم افسردگی
برخی پژوهشهای اولیه شواهدی از پتانسیل روش TDCS برای کمک به درمان یا کاهش برخی از علائم افسردگی ارائه کردهاند.
اگرچه این یافتههای اولیه امیدوار کننده به نظر میرسند، اما بسیار ابتدایی و مقدماتی هستند و تأیید کامل کارایی و ایمنی این کاربرد بالقوه TDCS، به تحقیقات بیشتری نیاز دارد. تا آن موقع بعید است که TDCS به این زودیها به یک درمان پزشکی “متداول ” برای درمان اختلالات خلقی تبدیل شود.
امکان تأثیر بر کیفیت خواب
نتایج یک پژوهش کوچک که روی شش فرد مبتلا به بیخوابی انجام شده، حاکی از آن است که کاربرد TDCS روی قشر خلفیجانبی پیشپیشانی مغز در هنگام خواب باعث بهبود “راندمان خواب” این افراد شده است به این معنی که این روش باعث کاهش زمان مراحل سبکتر خواب و در عین حال افزایش مدت مراحل عمیقتر خواب شده است.
با این حال ، باید به خاطر داشت که همچنان محدودیتهای مهم بسیاری برای کاربرد این مطالعات اولیه وجود دارد. به عنوان مثال ، تعداد افراد در گروههای نمونهای که این روش برایشان امتحان شده هنوز هم بسیار اندک است و برای تأیید کامل این یافتههای اولیه، به نمونههای آماری بسیار بزرگتری نیاز است. ثانیا، برخی از این مطالعات فقط برای افرادی با شرایط و بیماریهای خاص (مانند سندرم بعد از فلج اطفال) انجام شده و هنوز مشخص نیست که در افرادی که به آن مشکلات خاص مبتلا نیستند نیز لزوما نتایج مشابهی مشاهده میشود یا خیر.
امکان تأثیر بر علائم اختلال کمتوجهی – بیشفعالی (ADHD)
ADHD یا “اختلال کمتوجهی – بیشفعالی” اختلالی است که در آن فرد مبتلا دچار افزایش “تکانشگری” و عدم توانایی در تمرکز روی یک موضوع است. تحقیقات اولیهای درباره امکان تاثیر TDCS در بهبود و احتمالا کاهش برخی از علائم اصلی ADHD انجام شده است.
امکان تأثیر بر بهبودی بیماران پس از سکته مغزی
یک پژوهش تحقیقاتی حاکی از آن است که هم “تحریک آنودی” قشر حرکتی نیمکره مبتلا و هم “تحریک کاتدی” قشر حرکتی نیمکره سالم مغز، عملکرد حرکتی بیماران سکته مغزی را بهبود میبخشد.
نتایج پژوهش دیگری که به بررسی اثرات TDCS در ۱۰ بیمار سکته مغزی مبتلا به آفازی مغزی (یعنی عدم توانایی در درک زبان یا تکلم به دلیل آسیب مغزی ناشی از سکته مغزی) بودند پرداخته، حاکی از آن است که پنج روز “تحریک آنودی” سمت چپ قشر پیش پیشانی مغز به مدت ۲۰ دقیقه، توانایی این بیماران در به زبان آوردن نام اشیاء را به طور قابل توجهی بهبود میبخشد. این تحقیق اگرچه میزان ماندگاری و یا دائمی بودن و یا نبودن این تاثیرات را به طور قطعی مشخص نمیکند، اما نشان داده که این پیشرفتها تا یک هفته دوام داشتند.
امکان تأثیر بر زمان واکنش / سرعت پردازش اطلاعات
نتایج حاصل از یک پژوهش اولیه روی ۱۲ داوطلب سالم حاکی از آن است که استفاده از TDCS بر سمت چپ قشر خلفیجانبی پیشپیشانی مغز، زمان واکنش کلامی را بهبود میبخشد ( کاهش میدهد).
اگرچه نویسندگان این پژوهش این نظر را مطرح میکنند که این تاثیر ممکن است به دلیل افزایش انعطافپذیری عصبی ایجاد شده باشد، اما به تحقیقات بیشتری (روی گروههای آماری بسیار بزرگتری) برای تأیید این یافتهها و نیز به دست آوردن مکانیسمهای اساسی درگیر در این اثرات بالقوه نیاز است.
امکان تأثیر بر حافظه کاری
حافظه کاری نوعی حافظه کوتاه مدت است که به توانایی فرد در نگه داشتن مجموعهای از اطلاعات در حافظه، در حالی که به طور فعال در حال دستکاری و پردازش آنهاست، اشاره دارد.
یک نمونه از کاربرد این نوع حافظه آن است که به یک نفر یک شماره تلفن را بگویند و از او بخواهند به هر یک از ارقام آن عدد “۱” را اضافه کرده و بعد شماره جدید شده را تکرار کند. “حافظه کوتاه مدت” معمولاً فقط به قسمت اول کار (یعنی به خاطر سپردن شماره تلفن اولیه) اشاره دارد، در حالی که “حافظه کاری” هم این بخش و هم قسمت بعدی (یعنی “دستکاری شناختی” این اطلاعات) را شامل میشود.
نتایج چند پژوهش اولیه حاکی از آن است که تحریک قشر پیش پیشانی مغز ممکن است به بهبود حافظه کاری کمک کند.
امکان تأثیر بر دقت بصری
بر اساس نتایج چند پژوهش اولیه، تحریک قشر پیش پیشانی مغز با TDCS ممکن است به بهبود دقت بصری و همچنین بهبود آگاهی حرکتی کلی فرد کمک کند.
امکان تأثیر بر علائم بیماری پارکینسون
و در نهایت آن که، برخی از شواهد اولیه حاکی ازآنند که روش TDCS ممکن است بتواند به درمان یا مدیریت علائم برخی از اختلالات عصبی اساسی ، مانند بیماری پارکینسون، كمك كند.
روش tDCS چه عوارض جانبی دارد؟
تحقیقات در مورد عوارض جانبی TDCS همچنان ادامه دارد، اما تا کنون به نظر میرسد اثرات جانبی ناشی از این روش جزئی بوده و محدود به محل الکترودها باشد. این اثرات جانبی شامل قرمزی، احساس خارش و سوزن سوزن شدن موقتی پوست میباشد. سایر عوارض جانبی TDCS ممکن است شامل سردرد، حالت تهوع و سرگیجه باشد. لازم به ذکر است که نرخ بروز سه عارضه اخیر تقریباً به همان تعدادی است که در اثر تحریک ساختگی (fake stimulation یا sham stimulation) اتفاق میافتند. در صورتی که روش TDCS درست اجرا نشود، ممکم است عوارض جانبی دیگری مانند فُسفِن ( یعنی احساس دیدن نور یا لکههایی در میدان بینایی) نیز رخ دهد که البته موقتی بوده و خطرناک نیست. این عارضه در صورتی ایجاد میشود که الکترودها خیلی نزدیک به چشم قرار داده شوند. علاوه بر این موارد ، کاربرد نادرست TDCS ممکن است باعث سوختگی پوست شود. هیچ مدرک علمی وجود ندارد که حاکی از بروز صدمات ماندگار یا عوارض جانبی جبران ناپذیر در اثر استفاده از TDCS باشد. با این وجود باید توجه داشت که کلیه اطلاعات موجود حاکی از میزان تحملپذیری و ایمنی TDCS، از آزمایشات انسانی کنترل شده و با استفاده از تجهیزات تخصصی و پروتکلهای کنترل شده دقیق (به عنوان مثال، محدود کردن زمان جریان، تعداد جلسات درمان، و …) به دست آمده است.
آیا جریان الکتریکی در روش TENS مشابه جریان الکتریکی روش TDCS است و میتوان از دستگاه TENS به جای دستگاه TDCS استفاده کرد؟
خیر. جریان الکتریکی حاصل از دستگاه TENS برای استفاده در روش TDCS مناسب نیست زیرا جریانهای الکتریکی تولیدی دستگاه TENS سطح بالاتری داشته و فرکانس آنها با فرکانس جریانهای الکتریکی تولید دستگاههای TDCS متفاوت است. به همین دلیل استفاده از دستگاه TENS به جای دستگاه TDCS مناسب نیست.
هرچند وقت یکبار باید از TDCS استفاده شود؟
در بیشتر پژوهشهایی که روی TDCS انجام شده، طول جلسات درمانی ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بوده و جلسات در فواصل ۱۰-۱۵ روزه انجام میشوند. کارشناسان هشدار میدهند که از TDCS بیش از ۲۰ تا ۳۰ دقیقه در یک جلسه استفاده نشود زیرا استفاده طولانیتر از این روش ممکن است تاثیرات مغزی آن را معکوس کند. به عنوان مثال، اگر شخصی بیش از ۳۰ دقیقه از پروتکل درمان افسردگی از TDCS استفاده کند، اثرات ناشی از آن ممکن است باعث بدتر شدن روحیه آن فرد شود.